Mali leksikon pojmova iz istorije fotografije
/sa osvrtom na srpsku fotografiju/

AMBROTIPIJA. Tako se nazivaju fotografske slike na staklu, u pozitivu, koje su imale za osnovu sloj kolodijuma (po izumu F. Skot Archera, iz 1851. godine). A. je upotrebljavana za portrete kao jeftina zamena za dagerotipiju. Kratko eksponiran kolodijumski negativ na staklu vidi se kao pozitiv ako se stavi na crni papir ili tkaninu. Slika je crno-bela ili crno-siva, prekrivena je prozirnim lakom po kome je i dobila ime (ar. anbar - ambra, mirisna smola), i zasticena dodatnim staklom. Odlepljivanje stakla u pravilu ostecuje sliku. U kontinentalnom delu Evrope nazivana i "melanotipija" (grc. melas, crn).

Retki sacuvani primerci a. u fotografiji kod Srba nalaze se uglavnom u privatnim zbirkama.

ARISTOTIPIJA. Fotografski postupak, uveden oko 1885. godine. Otkriven od G. W. Simpsona i komercijalno uveden od J. B. Obernetera u Minhenu 1868. Ime je dao W de W. Abney, u Diseldorfu 1886. godine. Papir je prepariran kolodijumskim zelatinom sa hlorosrebrnim rastvorom, i za razliku od dotadasnjeg albuminskog papira, imao je bogatiji raspon i plemenitiji ton, otud i ime (grc. aristo, plemenit). Aristo-papir (kao uostalom i albumin, ili celoidin) je papir za dnevnu svetlost tj. pod uticajem projekcije - najcesce kontaktnim prosvetljavanjem - pocrni pa sliku samo treba fiksirati. Za fiksiranje se upotrebljavaju ton-fiksirni rastvori koji - kako i ime kaze - daju slici ton, a ujedno je fiksiraju (npr. zlatni toner, platinski itd).

Fotografije na aristo-papiru, sacuvane u srpskim zbirkama, uglavnom su nastale posle 1892-95; radjene su u gotovo svakom fotografskom ateljeu. Veoma su dobro ocuvani primerci iz ateljea Milana Jovanovica, Nikole Lekica, Leopolda Keniga i nekolicine drugih.

ALBUMIN. (albumen), belanac izdvojen iz jaja, neophodan sastojak za izradu fotografske albuminske hartije koju je uveo u praksu Blankar-Evrar (L. D. Blanquart-Evrard) 1850. Papir je prepariran rastvorom albumina i amonijumovih soli, i senzibilizovan srebro-nitratom. Kod kopiranja (prosvetljavanjem negativa) pod uticajem dnevne svetlosti papir sam procrni pa sliku treba samo fiksirati.

U fotografiji kod Srba, dela nastala posle 1855, na primer vecina radova Anastasa Jovanovica, kao i iz profesionalnih fotografskih ateljea, radjena su na albuminskoj hartiji. Postupak sa albuminom upotrebljavan je sve do kraja 19 veka, kad su ga istisnuli industrijski proizvedeni fotografski papiru (Aristo i Celoidin).

BEOGRADSKI foto-klub (BFK). Drustvo fotografa amatera osnovano 4. decembra 1928. godine u Beogradu sa zadatkom da "unapredjuje naucnu, umetnicku i amatersku fotografiju". Inicijator osnivanja bio je dr Aleksandar Kostic, lekar i profesor histologije na Medicinskom fakuletu Beogradskog univerziteta. Klub je organizovao dve velike izlozbe (1929, 1931) i vise internih. Istaknutiji clanovi, pored dr Kostica, bili su i Ludvig Sistek i dr Petar Veljkovic. Prostorije Kluba nalazile su se na Obilicevom vencu 36. Klub je delovao oko jedne decenije da bi krajem cetrdesetih godina gotovo sasvim zapostavio aktivnost i na kraju se ugasio.

BEOGRADSKI OBJEKTIV. Fotografski casopis (1956-1959); izdavac Foto klub Beograd. Izislo 17 brojeva (1-5, 1956; 6-9, 1957; 10-14, 1958; 1-3, 1959). Uredjivao redakcijski kolegijum: B. Debeljkovic, V. Marinkovic, S. Medenica i S. Ristic. Glavni i odgovorni urednici V. Marinkovic (1957) i B. Debeljkovic (1958-59). List izlazio sa velikim pauzama (npr. izmedju januara i juna 1957, itd). Pretezno klupski bilten, obraca se temama beogradske ili srpske fotografije.

BROMOULJNI OTISAK. (Bromooleotipija) Poslednji pozitivski postupak iz faze tzv. umetnicke fotografije, uveden posle 1907. godine, aopsian u literaturi tek 1911. Zasniva se na hemijskom procesu u kome se iz fotografije uklanja srebrna slika i umesto nje se u toploj vodi bubrenjem izaziva reljef zelatina. Na zelatin se nanosi slikarski pigment cija gustina odgovara gustini i reljefu prethodne fotografije. Tako se dobija matrica koja se otiska na drugi papir da bi se dobila konacna slika.

U fotografiji kod Srba b. je bila malo u upotrebi, sretala se sporadicno, na primer na izlozbi Beogradskog foto kluba, 1929. da bi gotovo sasvim nestala krajem tridesetih godina.

BUDOAR. (Boudoir) Trgovacki naziv za jedan od standardnih formata kartona za opremu fotografija u XIX veku. B je uveden u fotografsku praksu u Austriji oko 1875. Fotografija velicine 180 x 120 mm lepljena je na karton (budoar) 210 x 130 mm. U praksi mere cesto odstupaju. godine. Mnogi ateljei upotrebljavali su i suzenu varijantu, na kartonu 210 x 110 mm.

U fotografiji kod Srba prva upotreba ovog formata javlja se oko 1884. godine. Budoar format je koriscen do pocetka Prvog svetskog rata.

CAMERA OBSCURA. Naziv potice iz razdoblja visoke renesanse a odnosio se na jednu zamracenu soba na vrhu neke visoke gradjevine, zamka ili tornja, iz koje se kroz jedan mali otvor pruzao vidik na okolinu. Docnije se nazivom camera opscura (lat. mracna komora) oznacava kutija, iznutra crna, koja na prednjoj strani ima mali otvor (nekad i sa sabirnim socivom) kroz koji prolazi svetlost i na suprotnoj strani kutije ocrtava stvaran, izvrnuti i umanjen lik spoljasnjeg predmeta ili oblika iz prirode. U Kini su pre 3000 godina bili poznati osnovni principi projekcije pomocu kamere obskure. Pocetkom naseg milenijuma arapski naucnici su se sluzili nekom vrstom primitivne kamere obskure za posmatranje enklitike (pomracenja) Sunca. Prvo teorijsko objasnjenje tih pojava dato je u antickoj Grckoj, kod Aristotela. Znanja o prirodnim fenomenima, zaceta u starom svetu i uoblicena u antici, tokom srednjeg veka su preko Arapa dospela u Spaniju i, docnije, preko vizantijskih monaha u Italiju. Tako su postala dostupna zapadnom svetu. Oko 1500. godine opisao je Leonardo da Vinci k. o. i skicirao u obliku sanduka sa otvorom. Milanski lekar Girolamo Gardano, (1550) uneo na otvor kamere obskure dvostruko ispupceno (bikonveksno) sabirno socivo, kakvo se vec od 11. veka upotrebljavalo kao uvelicavajuce staklo. Giovani Batista dela Porta je 1558. objavio preporuku kako da umetnici upotrebe k. o. kao pomoc kod crtanja predela ili arhitekture. Venecijanski plemic Danielo Barbaro, (1568) zapazio je da manji otvor na kameri obskuri donosi ostriju sliku. Umetnici, slikari i arhitekte, koristeci osnovni princip kamere obskure - centralnu perspektivu - pokusavali su da dobiju sto tacniju sliku predela, objekta ili predmeta. Krajem 18. veka, u jeku gradjanskog preobrazavanja, industrijska revolucija pokrenula je lavinu otkrica, i ti principi su iskorisceni da bi se stvorila preteca danasnjeg fotografskog aparata.

Kod Srba, prvi dodir sa kamerom opskurom srece se, posredno, u delu Zaharija Orfelina, Valahijska kaligrafija.

DAGEROTIPIJA. Prvi uspeli postupak dobijanja slike u kameri opskuri. Dagerotipijom se naziva sam izum, postupak i slike njime napravljene od perioda 1839. do oko 1860. godine. Luj Dager, nastavljajuci Niepsovo delo (heliografiju ili niepsotipiju), doveo je postupak svog prethodnika do prakticne upotrebe. Srebrna ili posrebrena bakarna plocica izlozi se u mraku jodnim parama od cega na njenoj povrsini nastaje na svetlost osetljivi srebro-jodid. Preparirana ploca osvetli se u kameri opskuri, potom se slika izaziva u zivinim parama i fiksira u rastvoru cijankalijuma. Slika je istovremeno negativ i pozitiv (zavisi od ugla gledanja i ugla odbijene svetlosti). Neke dagerotipije su srebrnasto-sive, druge su obojene (rukom); kolorisano je staklo sa unutrasnje strane ili sama slika na srebru. Svaki primerak se uvazava kao redak unikat.

Najraniju dagerotipiju u Srbiji snimio je Dimitrije Novakovic, 1840. I Anastas Jovanovic pominje u Autobiografiji (pisana 1899) da je snimio kneza Mihaila na dagerotipiji, 1841, ali da snimanje nije uspelo. U periodu do 1850. srecu se u Srbiji i putujuci dagerotipisti-stranci: Kapileri, Kalajn, Boer, Dajc, Stokman i jedan Srbin - pop Milija Markovic. U Crnoj Gori dagerotipijom se bavio jos 1845. Njegosev sekretar, Milorad Medakovic. U Srbiji je do danas registrovano 13 dagerotipija, ali za vecinu nema dokaza da su snimljene na domacem tlu, vec su, po svemu sudeci, potekle sa severa, najverovatnije iz Austrougarske carevine, ili iz drugih zemalja (neke mozda i iz Rusije). Osim jedne (u MPU) sve su u privatnim zbirkama.

GUMITIPIJA. Prvi i svakakako najpopularniji, od tzv. "plemenitih" postupaka iz zlatnog razdoblja umetnicke fotografije (1892 - 1915). Najpre je crtaci papir prepariran slojem zelatina a na osuseni sloj nanosena je smesa gumiarabike, kalijum-(ili amonijum)-bihromata. Na osuseni papir je kopiran negativ (veoma dugo) i to na dnevnoj svetlosti. Kopija je razvijana pranjem u vodi koja je odstranjivala visak neosvetljene boje. Dobijena slika ima plemenitu strukturu i nalikuje na akvarel. Postupak gumitipije najvise su primenjivali austrijski i nemacki autori, pre svih Kin (Heinrich Kuehn) i Vacek (Hans Watzek), kao i Francuz Demasi (Robert Demachy).

U fotografiji kod Srba najvrednija dela u gumitipiji ostvarili su Marko Nikolic i Vojislav Stevanovic, a neka od njih i izlagali na Prvoj izlozbi fotografa amatera, 1901. u Beogradu. I Vladislav Cvetanovic, pisac jednog od prvih prirucnika u fotografiji na srpskom jeziku, i privrzenik ove plemenite tehnike, zastupao je srpske fotografe amatere na Balkanskoj izlozbi u Londonu 1907 (v.), sa delima izvedenim u gumitipiji.

Home

Aktuelno | Pitanja

Istorija

Istrazivanja

NCF

Leksikon

E-mail

FOTOgramhas been online since May 1997. This issue updated: Okt, 20, 2008.